پروانه معصومی؛ از بازی برای بیضایی تا بازیگر انقلاب بودن – ایران فورفان

ظاهراً پاییز امسال با کارناوال مرگ هنرمندان گره خورده و گویی این کاروان مرگ، سرِ ایستادن ندارد. امروز در حالی این مطلب را در سوگ پرواز «پروانه معصومی» می‌خوانید که پیکر «بیتا فرهی» به خاک سپرده می‌شود. جالب اینکه «بیتا» نام نخستین فیلمی بود که پروانه معصومی در آن نقش کوتاهی بازی کرده بود و درواقع نخستین تجربه بازیگری‌اش بود. او حالا در سن ۷۹سالگی به‌دلیل عارضه پارگی روده و عفونت ریوی در شمال کشور درگذشت. سال‌ها بود که از زندگی در شلوغی و هیاهوی تهران و آلودگی‌هایش دست کشیده و از حدود سال ۷۶ به روستایی در صومعه‌سرای گیلان مهاجرت کرد تا در دل طبیعت خوش‌آب‌وهوای شمال ایران زندگی آرامی داشته باشد و مشغول پرورش گل و گیاه شود. او سال‌های ابتدایی فعالیتش در صومعه‌سرا، نقشی بازی کرده بود و همیشه آرزو داشت که آنجا زندگی کند و بالاخره پسرش نیما، خانه‌ای در آنجا برای مادرش ساخت و خانم بازیگر، برای ادامه زندگی راهی گیلان شد و معتقد بود، یکی از درست‌ترین تصمیمات زندگی‌اش را گرفته و خودش را از هیاهوی تهران خلاص کرده است.

پروانه معصومی پیش از انقلاب

نام اصلی‌اش «سکینه کبودرآهنگی» بود اما در تهران به دنیا آمد و در گیلان درگذشت. گرچه در دانشگاه ملی سابق (شهید بهشتی امروز)، زبان خوانده بود اما زمانه به‌گونه‌ای پیش رفت که پایش به دنیای سینما و بازیگری باز شود. پروانه معصومی در سن ۱۹سالگی، پس از اتمام دبیرستان و اخذ مدرک دیپلم، موفق شد در رشته «منابع طبیعی» تحصیلات خود را ادامه دهد. پس از سه سال، در سن ۲۲سالگی به آلمان رفت تا تحصیلات خود را در آنجا ادامه دهد. پروانه معصومی نخستین‌بار در سال ۱۳۵۰ در فیلم «بی‌تا»، نقش کوتاهی گرفت و سال بعد در «رگبار»، ساخته بهرام بیضایی، نقش اوّل زن را بازی کرد. کارنامه پروانه معصومی پیش‌ از ‌انقلاب با نام «بهرام بیضایی» گره خورده بود. بعد از «رگبار»، او در فیلم‌های «غریبه و مه» و «کلاغ» هم حضور داشت تا در کارنامه بازیگری‌اش سه‌همکاری ماندگار با بهرام بیضایی ثبت شود. در این‌میان، او در فیلمی از منوچهر انور به‌نام «شهر قصه» هم بازی کرده بود. اغلب نقش‌هایی که معصومی بازی کرد به دوران بعد از انقلاب برمی‌گردد.

بازگشت پروانه پس از انقلاب

پروانه معصومی بعد از انقلاب چند سالی از سینما دوری کرد و در هیچ فیلمی بازی نکرد. سال ۶۲، اما بازگشت دوباره او به عرصه بازیگری بود. فیلم «راه دوم»، برای اولین‌بار به پروانه معصومی پیشنهاد شد و بعد از انقلاب به‌عنوان اولین زن در سینما دیده شد، اما کل فیلم خیلی موردتوجه قرار نگرفت تا اینکه نوبت به فیلم «گل‌های داوودی» رسید و تجربه جدی‌تری برای معصومی در سینما رقم خورد. به‌عبارت‌دیگر اولین تجربه جدی پروانه معصومی بعد از انقلاب، مربوط به سال ۶۳ و بازی در فیلم «گل‌های داوودی»، ساخته رسول صدرعاملی است. او در این فیلم که یک ملودرام خانوادگی بود،  ایفاگر نقش «عصمت» بود و با بازیگرانی چون داوود رشیدی، جمشید مشایخی و بیژن امکانیان همبازی شد. فیلم در گیشه، با استقبال مردم مواجه شد و این آغاز شهرت او بود. خودش هم در میان فیلم‌هایی که بازی کرده بود، این فیلم را بیشتر دوست داشت و گفته بود: «نمی‌توانم بگویم کدام کارها را دوست دارم، هر کاری را که بازی کردم حتماً دوست داشتم، اما فیلمی که از نظر بازیگری خیلی دوست داشتم «گل‌های داوودی» بود. من ژانر واقع‌گرایی را دوست دارم.» بازی در این فیلم، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن را در سومین جشنواره فیلم فجر برای او به ارمغان آورد.

او سه‌سال بعد، یک‌بار دیگر هم سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن را برای بازی در فیلم «جهیزیه برای رباب»، از ششمین جشنواره فیلم فجر به‌دست آورد. سریال «کوچک جنگلی»، به کارگردانی بهروز افخمی در سال ۶۶، اولین تجربه بازیگری پروانه معصومی در دنیای تلویزیون است که در نقش «جواهر» در این سریال ایفای‌نقش کرد و بعدها در سریال «امام علی(ع)» داود میرباقری، نقش «هاجر»، همسر مالک اشتر را ایفا کرد که می‌توان آن را مهمترین نقش تاریخی او دانست. معصومی که از حضورش در فیلم‌های سینمایی کم کرده بود، بیشتر به حضور در سریال‌های تلویزیونی روی آورد. در «مسافر ری» و «پلیس جوان» یک گونه دیگری از هنرنمایی این بازیگر جلوی دوربین رفت. سال ۸۷ در «یوسف پیامبر» هم قدرت بازی پروانه معصومی یک‌بار دیگر به رخ کشیده شد، این شب‌ها دوباره این سریال با بازی این بازیگر فقید و پیشکسوت سینمای ایران پخش می‌شود و با وجود بازپخش‌های فراوان کماکان جزو پربیننده‌های تلویزیون به‌حساب می‌آید. «ملکوت»، «راز پنهان» و «مینو» ،جزو آخرین کارهایی است که این بازیگر برای تلویزیون بازی کرد و بعدها در «شرایط خاص» ایفای نقش کرد و «معکوس» او به سینماها رسید.

آخرین کار تلویزیونی‌ پروانه معصومی «در کنار پروانه‌ها» از شبکه دو سیما بود، همچنین بعدها «انتهای کوچه مهر» و «ساکن خیابان چوبی» به پرده نقره‌ای آمدند که حضوری کوتاه در آنها داشت و چندان در ذهن‌ها نماند. خودش درباره فرآیند کاری‌اش گفته بود: «روند حضور من مربوط به خود سینما و ساختار سینما می‌شود. آن زمانی که من نقش‌های محوری و اول فیلم‌ها را بازی می‌کردم، تعداد بازیگران خیلی کم بود، ولی بعد خوشبختانه بازیگران زیاد شدند و آن‌ها آمدند شروع به کار کردند؛ به همین جهت لازم بود بیشتر از این جوان‌ها بهره‌برداری شود. طبیعی است که جایگزین شدند و تا ابد من نمی‌توانستم نقش اول زن فیلم‌ها را بازی کنم، البته ناگفته نماند که من کناره‌گیری نکردم و این سینما بود که تقریباً من را کنار گذاشت.» بااین‌حال در کارنامه او ۳۳ فیلم سینمایی و ۲۱ سریال تلویزیونی ثبت شده است. او در دهه ۶۰، بازیگر بسیار پرکاری بود و با کارگردانان مهمی چون ناصر تقوایی، کیومرث پوراحمد، خسرو معصومی، محسن مخملباف، رخشان بنی‌اعتماد، رسول صدرعاملی و… همکاری کرد.

حاشیه‌های جنجالی

پروانه معصومی گرچه در دوران متأخر زندگی‌اش از سینما و بازیگری فاصله گرفته بود، اما گاهی در واکنش به برخی اتفاقات در کانون حاشیه‌ها هم قرار گرفت؛ یکی از اظهارنظرهای جنجالی او که در رسانه‌ها بازتاب داشت، واکنش تند او به سخنان لیلا حاتمی در نشست خبری فیلم «خوک» در جشنواره برلین بود. او خطاب به لیلا حاتمی نوشته بود: «خانم لیلا حاتمی! مگر در کشورهای دیگر اعتراض را با بوسه جواب می‌دهند؟ اینجا که در اعتراضات ۴ نفر از نیروی انتظامی را شهید کردند، این چه اعتراضی است؟ جاهای دیگر وقتی که مردم اعتراض می‌کنند، خیلی به مردم‌شان احترام می‌گذارند؟ آنها که مردم را به مسلسل می‌بندند. خانم حاتمی عجب حرفی زده‌اند. من که از این کار ایشان خوشم نیامد. کاش هرگز از این کارشان باخبر نمی‌شدم. خواهش می‌کنم کسانی که حرفی می‌خواهند بزنند و خارج از ایران هستند، بدانند که در ایران زندگی می‌کنند و ایرانی هستند. کوچک‌کردن ایران به این شکل که این خانم گفتند، باعث کوچک‌کردن خودشان است. اگر دوست ندارند، بروند جای دیگر زندگی کنند.»

پروانه معصومی گرچه با حضور در فیلم‌های بهرام بیضایی، بازیگری را تجربه کرده بود و به شهرت رسید، اما در سال‌های اخیر رابطه این بازیگر و کارگردان رو به تیرگی گذاشت. معصومی یک‌بار با بیان اینکه بیضایی را از کتاب خاطرات خود حذف کرده است، با گلایه از این کارگردان سینمای ایران یاد کرده بود. بهرام بیضایی هم در پاسخ به معصومی در صفحه شخصی‌اش در «فیسبوک» نوشته بود: «معصومی با بازی در «رگبار» بوده که از حیطه تیزرهای تبلیغاتی، به سینما وارد شده!». واقعیت این است که فارغ از این دعواهای درون‌صنفی، پروانه معصومی با سینمای بیضایی به‌عنوان بازیگر شناخته شد و همچنان بهترین نقش‌هایی که از او ماندگار شده، بازی‌های او در فیلم‌های بیضایی است. یادش گرامی.